Pergamoński ołtarz

“W Pergamonie znajduje się wspaniały marmurowy ołtarz, na 40 stóp wysoki, z niesamowitymi rzeźbami – całość otoczona jest przez walkę gigantów”

 Lucjusz Ampeliusz, Liber Memorialis

Monumentalny gmach Muzeum Pergamońskiego mieści dzisiaj aż trzy oddzielne muzea – Zbiory Sztuki Starożytnej, Muzeum Azji Przedniej i Muzeum Sztuki Islamskiej. Trzy największe sale, mieszczące się w głównej części budynku, przeznaczone zostały na zabytki i rekonstrukcje wchodzące w skład Zbiorów Sztuki Starożytnej, datowane na czasy hellenistyczne i rzymskie.

Osobą, dzięki której zbadano obszar antycznego Pergamonu, był niemiecki inżynier i archeolog Carl Humann. W 1864 roku po raz pierwszy przybył w okolice miasta Bergama, znajdującego się obok starożytnych ruin. Zainteresowany nimi, wrócił w 1866 roku i w chwilach wolnych od pracy (jako inżynier nadzorował prace przy budowie drogi) badał je na własną rękę. W 1869 roku, podczas robót drogowych, natrafił na dobrze zachowany blok z dużego fryzu ołtarza pergamońskiego, który był wtórnie użyty przy budowie muru z czasów bizantyjskich.

Znaleziska wysyłał do berlińskich muzeów, przy okazji próbując przekonać niemieckich badaczy do potrzeby przeprowadzenia w tym miejscu regularnych wykopalisk. Dopiero, gdy zabytkami dostarczonymi przez Humanna zainteresował się Alexander Conze, dyrektor muzeów berlińskich, który zorganizował finansowe wsparcie badań, możliwe stały się prace wykopaliskowe na terenie Pergamonu.

Badania ruin miasta ruszyły 9 IX 1878 roku i trwały aż do roku 1886.
Na jednym z antycznych tarasów Humann odkrył fragmenty ołtarza, reszki platformy i zdobiących go fryzów. Dzięki coraz lepszym stosunkom między Niemcami a Imperium Osmańskim, dostał pozwolenie na wywiezienie pozyskanych w trakcie badań zabytków do Berlina. Tam zebrano grupę specjalistów, która do 1902 roku pracowała nad rekonstrukcją jednego z boków wielkiego ołtarza.

W 1902 roku otworzono pierwsze Muzeum Pergamońskie. Jednak po sześciu latach zamknięto je, gdyż okazało się, że fundamenty były źle zbudowane i pojawiały się pęknięcia na ścianach.
Współczesne Muzeum Pergamońskie zostało otwarte dopiero po ponad dwóch dekadach, w 1930 r. Szczęśliwie przetrwało naloty aliantów na Berlin i bez przerwy działa do tej pory . W 1999 r. wpisano je wraz z kompleksem pięciu wielkich gmachów muzealnych z Wyspy Muzeów w Berlinie na listę dziedzictwa kulturowego UNESCO jako bezcenny zespół architektoniczny i kulturalny.

Pergamon to dzisiaj właściwie Bergama. Starożytny Pergamon był miastem położonym w krainie zwanej Myzją i stanowił stolicę hellenistycznego państwa pergamońskiego. Historycy uważają, że miasto powstało około VIII w. p.n.e., a jego założycielami byli prawdopodobnie Eolowie. Po śmierci Aleksandra Wielkiego władzę w Pergamonie sprawował Lizymach. Za jego czasów miasto zyskało mocniejsze fortyfikacje.

Pergamon był ośrodkiem kultu Asklepiosa – greckiego boga medycyny, a równocześnie centrum medycyny. Stąd pochodził Galen, największy lekarz czasów starożytnych, na którego pracach opierano się aż do XVI w. Świątynia Asklepiosa pełniła właściwie funkcję dzisiejszych sanatoriów czy też ośrodków odnowy biologicznej. Wśród zabiegów dominowały masaże i kąpiele błotne.

W starożytności ołtarz Zeusa w Pergamonie zaliczano do siedmiu cudów świata. Wielki Ołtarz Pergamoński, budowany za czasów panowania Eumenesa II, składał się z ołtarza ofiarnego otoczonego kolumnowymi podcieniami (w kształcie litery U, z podwójnym portykiem od zachodu) usytuowanymi na platformie o wymiarach 36,4 x 34,2 x 20m. Jest to jeden z największych znanych ołtarzy starożytnych, opisywany z zachwytem przez wielu pisarzy antycznych.

Najbardziej imponującą jego dekoracją był, umieszczony na podstawie, tzw. wielki fryz. Istniał jeszcze mały fryz, znajdujący się wewnątrz kolumnowych podcieni (dziedziniec w środku podcieni mierzył 25,5 x 15,5 m). Prawdopodobnie tak podcienie, jak i sam dach zdobiły rzeźby m.in. koni, które znaleziono w pobliżu ołtarza. Trudno to jednak jednoznacznie stwierdzić – już rekonstrukcja wszystkiego powyżej platformy jest wątpliwa; o dachu praktycznie nie wiemy nic. Przez wiele wieków ołtarz był celem pielgrzymek i wypraw ludzi, najpierw z całego świata hellenistycznego, później z Imperium Rzymskiego. Po rozprzestrzenieniu się chrześcijaństwa został zapewne porzucony i zdewastowany – jego fragmentów użyto później przy wznoszeniu innych budowli. 

Ołtarz w Pergamonie jest jednym z największych osiągnięć greckiej sztuki hellenistycznej, przede wszystkim ze względu na zdobiący go fryz, który wykonany był w bardzo wypukłym reliefie, co dało efekty niemal rzeźby wolno stojącej. Przedstawiał walkę bogów z Gigantami. Silnie poruszone postacie bogów i Gigantów dały możliwość malarskiego ujęcia szat, wygięcia ciał i wydobycia pracy naprężonych mięśni. Wymiary figur tego fryzu dochodziły do 2,30 m. Kompozycja nie jest jednolita, a w układzie różnych scen można stwierdzić duże różnice, co jest argumentem na rzecz braku całościowego projektu. Wydaje się, że autorem najważniejszych scen był twórca płyt ukazujących Walkę Zeusa i Ateny z Gigantami.

Dwie główne postacie (Zeus i Atena) są od siebie silnie odchylone, przypominając kompozycyjnie literę "V". Podobny układ spotykamy w Partenonie, w scenie sporu Ateny z Posejdonem (zachodni przyczółek). 

Inna część reliefu to tzw. fryz Telefosa. Był bardzo płytki, a nowością była próba oddania trójwymiarowości przestrzeni przez iluzjonistyczne przedstawienie pejzażu i głębi perspektywicznej oraz ustawienie postaci w kilku poziomach, a także zmniejszenie figur stojących dalej. Jego wkład w rozwój sztuki greckiej to wprowadzenie pejzażu. Wiadomo, że przy pracy nad tym ołtarzem uczestniczył m.in. Skopas.

Odwiedzający najpierw wchodzą do głównej sali, gdzie ich oczom ukazuje się stojąca prawie na wprost wejścia, majestatyczna rekonstrukcja zachodniego boku Wielkiego Ołtarza Zeusa z Pergamonu. Na pozostałych ścianach wielkiej sali wiszą odnalezione fragmenty wielkiego fryzu. Po obu stronach rekonstrukcji można obejrzeć dwie makiety; jedną przedstawiającą prawdopodobny wygląd ołtarza, i drugą ukazującą centrum Pergamonu – wzgórze, na szczycie i zboczach którego znajdowały się najważniejsze budowle państwowe i publiczne. Ponadto, w kilku miejscach postawiono rzeźby znalezione w pobliżu Ołtarza.

Zrekonstruowane schody wiodą do sali, w której wystawione są fragmenty małego fryzu, naczynia ceramiczne, płyty z reliefami, a po środku na podłodze umieszczona jest jedna z lepiej zachowanych mozaik odkrytych w jednym z pałaców.

W sali północnej Muzeum można zobaczyć inne zabytki architektury hellenistycznej pochodzące z Pergamonu, między innymi propyleje świątyni Ateny w Pergamonie, fragment frontonu świątyni Ateny oraz posąg bogini, a także kolumny świątyni Dionizosa i innych przybytków odkrytych na terenie miasta. Znajdują się tu także zabytki architektury z innych miast Azji Mniejszej, np. fasada świątyni Zeusa Sosiopolis z Magnezji nad Meandrem.

Sala południowa zawiera zabytki architektury z czasów rzymskich. Najbardziej monumentalnym z nich jest brama południowej agory Miletu o wysokości 17 m i szerokości 29 m. Została zrekonstruowana na podstawie wydobytych przez Theodora Wieganda fragmentów zniszczonych przez trzęsienie ziemi około roku 1100. Naprzeciw niej stoi rekonstrukcja Trajaneum (świątyni cesarza Trajana) z Pergamonu, za którą można przyjrzeć się szczegółowej makiecie antycznego Miletu. Trajaneum wzniesiono na terenie akropoli pergamońskiej w II w. n.e. Była świątynią o wymiarach 32 x 20 m wybudowaną na wyrównującym podłoże tarasie. Posiadała sześć kolumn korynckich w fasadzie i dziesięć po bokach. W prostej celli stały pierwotnie dwa posągi kultowe: Trajana i Hadriana. Obie postaci były nadnaturalnej wielkości, z głowami i dłońmi z marmuru, a  korpusami pierwotnie z drewna obitego blachą brązową. Budowę świątyni rozpoczęto jeszcze za czasów cesarza Trajana, ale zakończono dopiero za panowania jego następcy.

Z podwyższonego Trajaneum przyjrzeć się można umieszczonej w podłodze sali mozaice z przedstawieniem Orfeusza w otoczeniu zwierząt. Przez bramę targową z Miletu przechodzi się do Vorderasiatisches Museum, mieszczącego zbiory z Azji Mniejszej i Bliskiego Wschodu.

Adres muzeum: Am Kupfergraben 5

Godziny otwarcia: codziennie w godz. 10.00-18.00, czwartki w godz. 10.00-22.00.

Bilety: normalne - 8 euro, ulgowe - 4 euro.